Class 10 Sanskrit
Chapter 10
परिवारः लघु एव वरम्
अभ्यास:-
प्रश्न 1. संस्कृतभाषया उत्तरत –
Page no. – 56
(क) मोहनः कया वेदनया पीडितः आसीत्?
उत्तर- मोहनः शिरोवेदनया पीडितः आसीत् I
Page no. – 56
(ख) किं पर्व आसन्नं वर्तते?
उत्तर- दीपमालिका पर्व आसन्न वर्तते I
Page no. – 57
(ग) गोविन्दः केन कारणेन विद्यालयं गन्तुं न इच्छति?
उत्तर- गोविन्दस्य समीपे श्यामपट्टिका लेखनवर्तिका अपि नास्ति अतः सः विद्यालयं गन्तुम् न इच्छति।
Page no. – 57
(घ) का सूचिकर्मणः प्रशिक्षणं प्राप्तुं वाञ्छति ?
उत्तर- श्यामा सूचिकर्मणः प्रशिक्षणं प्राप्तुं वाञ्छति I
Page no. – 57
(ङ) गोपाल: किमर्थं रुप्यकाणि याचते?
उत्तर- गोपाल: क्रीडनके क्रेतुम रुप्यकाणि याचते I
Page no. – 57
(च) दीपमालिकापर्वणि कस्य शब्दः श्रूयते ?
उत्तर- दीपमालिकापर्वणि अग्निक्रीडकानाम् पटापट शब्दः श्रूयते I
Page no. – 57
(छ) संसारे कानि-कानि चक्रवत् परिवर्तन्ते?
उत्तर- संसारे दुःखानिं सुखानि च चक्रवत् परिवर्तन्ते I
Page no. – 57
(ज) कीदृश: परिवार: एव वरम्?
उत्तर- लघु परिवार: एव वरम् I
Page no. – 57
प्रश्न 2. अधोलिखितानां शब्दानां मूलशब्द-विभक्तिवचन-लिङ्गानि लिखत –
शब्दरूपम् मूलशब्दः लिङ्गम् विभक्तिः वचनम्
यथा – विद्यालयात विद्यालय पुल्लिंग पंचमी एकवचन
1. पूर्तये पूर्ति स्त्रीलिंग चतुर्थी एकवचन
2. सर्वाभिः सर्व स्त्रीलिंग तृतीया बहुवचन
3. कक्षायाः कक्षा स्त्रीलिंग पंचमी/ षष्ठी एकवचन
4. मह्यम् अस्मद् पुल्लिंग/ स्त्रीलिंग चतुर्थी एकवचन
5. भार्यया भार्या स्त्रीलिंग तृतीया एकवचन
6. आवां अस्मद् पुल्लिंग/ स्त्रीलिंग प्रथमा / द्वितीया द्विवचन
Page no. – 57
प्रश्न 3. अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि लिखत –
1. ‘क्त्वा और ल्यप्’ का प्रयोग कर वाक्य बनाइये ।
उत्तर- क्त्वा – अहं पठित्वा लिखामि ।
अहं भोजनं कृत्वा विद्यालयं गच्छामि।
ल्यप्– राम: राज्यम् परित्यज्यं वनम् अगच्छत् ।
सीता संर्वान् सुखान् विहाय वनम् अगच्छत् I
Page no. – 57
2. ‘उपसर्ग और प्रत्यय’ में अंतर उदाहरण सहित लिखिए I
उत्तर- उपसर्ग – जो शब्द किसी शब्द के पहले लगते है उपसर्ग कहलाते हैं। ये 22 होते हैं। उदाहरण- उपकार, प्रभाव, सम्प्रति, इत्यादि I
प्रत्यय – जो शब्द किसी शब्द के अंत में जुड़ते हैं, प्रत्यय कहलाते हैं। ये दो प्रकार के होते हैं। तद्धित् एवं कृदन्त |
उदाहरण- गत्वा, पठितुम्, लिखितुम् इत्यादि I
Page no. – 57
3. ‘तरप् एवं तमप’ प्रत्यय का प्रयोग कर सार्थक शब्द का निर्माण कीजिए।
उत्तर- तरप् – मोहन : रामात् लघुतरः ।
धनात् धर्म श्रेष्ठतर : I
तमप् – बालकेषु राम: श्रेष्ठतमः ।
बालिकासु राधा लघुतम: ।
Page no. – 57
4. सह, साकं, सार्धं, समं का प्रयोग कर वाक्य बनाइये।
उत्तर- सह – रामेण सह सीता अपि वनं गच्छति ।
साकं – सीतया साकं रामः वनं गतः ।
सार्धं – गोपाल : रामेण सार्धं पठति ।
समं – फलैः समं दुग्धं पिब I
दुर्जनेन समं क: सुखं लभते I
Page no. – 57
प्रश्न 4. निम्नांकितेषु तत्पुरुषसमासं चिनुत –
ज्वरपीडित:, शिरोवेदना, कक्षाध्यापिका, प्रतिदिनम्, विद्यालयगणवेश, अभ्यासपुस्तिका,
दीपमालिका, दीपोत्सवः ।
उत्तर- ज्वरपीडित:, शिरोवेदना, कक्षाध्यापिका,विद्यालयगणवेश, अभ्यासपुस्तिका,
दीपमालिका, दीपोत्सवः ।
Page no. – 58
प्रश्न 5. अधोलिखितेषु पदेषु क्रिदन्ततद्धित – शब्दान् पृथक् कुरुत –
शब्दाः – गत्वा, मर्मज्ञ:, प्रवक्ता लिखितः, पठितुम् , वात्सल्यम्, नष्टः, भवदीयः लघुतमः, पूजितः I
1. कृदनताः – गत्वा लिखितः पठितुम् नष्टः पूजितः
2. तद्धिताः – मर्मज्ञ प्रवक्ता वात्सल्यम् लघुतमः भवदीयः
Page no. – 58
प्रश्न 6. अधोलिखितेषु संधिविच्छेदं कृत्वा नामानि लिखत-
पदम् संधि-विच्छेद: नाम
(क) महतीह महती + इह दीर्घ स्वर संधि
(ख) शयानोऽस्ति शयानः + अस्ति विसर्ग संधि
(ग) तस्मिन्नेव तस्मिन् + एव व्यंजन संधि
(घ) छिद्रेष्वनर्था: छिद्रेषु + अनर्था: यण स्वर संधि
(ङ) तूष्णीमुपविष्टा तूष्णीम् + उपविष्टा व्यंजन संधि