Class 10 Sanskrit
Chapter 14
व्याकरण खण्ड
शब्दरुपाभ्यासः
प्रश्न 1. उचित – पदैः रिक्त – स्थानानि पूरयत-
Page no. – 85
(i) बालाः ———– नमन्ति ।
(क) जनकेन
(ख) जनकम्
(ग) जनकस्य
(घ) जनके
Page no. – 85
(ii) ——- आज्ञा पालयन्तु ।
(क) जनकेन
(ख) जनकस्य्
(ग) जनकाय
(घ) जनकम्
Page no. – 85
(iii) बाला ————- सह गच्छति ।
(क) जनकेन
(ख) जनकस्य
(ग) जनके
(घ) जनकस्य
Page no. – 85
(iv) ——– पुत्रं पालयति ।
(क) जनकस्य
(ख) जनकम्
(ग) जनकेन
(घ) जनक:
Page no. – 85
(v) ———– जलम् आनयतु।
(क) जनकम्
(ख) जनकेन
(ग) जनकाय
(घ) जनकात्
उत्तर- (i) (ख), (ii) (ख), (iii) (क), (iv) (घ), (v) (ग) I
Page no. – 85
प्रश्न 2. उचित-विभक्तिभिः रिक्त – स्थानानि पूरयत –
(i) किं किं न करोति ———— सन्तति पालनाय । (जनक)
(ii)———- देवतुल्यः भवति । (जनक)
(iii) एषः ———— सदृशः अस्ति । (जनक)
(iv) ———– आज्ञा शिरोधार्या ।(जनक)
(v) सर्वे ———– स्निह्यन्ति ।(जनक)
(vi) एतत् ———- गृहम् अस्ति ।(जनक)
(vii) ———– विश्वासं कुरूत ।(युष्मद्)
(viii) ———— महिलाः भोजनं पचन्ति ।(तत्)
उत्तर- (i) जनक:, (ii) जनक:, (iii) जनकस्य, (iv) जनकस्य, (v) जनकेन, (vi) मम, (vii) यूयम्, (viii) ताः I
Page no. – 106
प्सन्धि कीजिए-
प्रश्न. एतत् उद्यानम अस्ति I वृक्षे खगाः सन्ति I खग: कूजति I कोणे एकः मयूरः + नृत्यति I जनः + धावति I बालः + व्यायामं करोति I एकः जनः + गच्छति I एकः वृद्धः जनः + ध्यायति I
उत्तर – एतत् उद्यानम अस्ति I – एतदुधानमस्ति,
वृक्षे खगाः सन्ति I – खगास्सन्ति,
खग: कूजति I – खग – स्कूजति,
कोणे एकः मयूरः + नृत्यति I – कोणे एकः मयूरस्नृत्यति,
जनः + धावति I – जनोधावति,
बालः + व्यायामं करोति I – बालोsव्यायामं करोति,
एकः जनः + गच्छति I – एकः जनोगच्छति,
एकः वृद्धः जनः + ध्यायति I – एकः वृद्ध: जनोध्यायति I
Page no. – 107
सन्धि विच्छेद कीजिए-
Page no. – 107
(i) कविर्लिखति लेखम् ।
(ii) रामः पितुराज्ञां पालयति ।
(iii) तत्र जनैर्गम्यते ।
(iv) शिशुरयं मेधावी अस्ति ।
उत्तर- (i) कविर्लिखति = कविः + लिखति
(ii) पितुराज्ञां = पितुः + आज्ञा
(iii) सूर्यरेव = सूर्यः + एव
(iv) जनैर्गम्यते = जनैः + गम्यते
(v) शिशुरयं = शिशुः + अयम् + मेधावी I
अभ्यासः
Page no. – 117
(1) अधोलिखितविग्रहाणां स्थाने समस्तपदानि लिखत –
विग्रह वाक्यानि समस्तपदानि
(i) चन्द्रः इव मुखम् चन्द्रमुखम्
(ii) चन्द्र इव मुखं यस्याः सा चन्द्रमुखी
(iii) पतितं पर्णम्
उत्तर- पतितपूर्णम (कर्मधारय)
Page no. – 117
(iv) पतितानि पर्णानि यस्यात् सः (वृक्षः)
उत्तर- पतितपूर्णः (बहुब्रीही)
Page no. – 117
(v) वृक्षम् आरूढ़ः
उत्तर- वृक्षारूढ़ः (तत्पुरुष)
Page no. – 117
(vi) दश आननानि
उत्तर- दशाननानि (कर्मधारय)
Page no. – 117
(vii) आरूढः वृक्षः येन सः
उत्तर- आरूढःवृक्षः(बहुब्रीही)
Page no. – 117
(viii) दश आननानि यस्य सः
उत्तर- दशाननः (बहुब्रीही)
Page no. – 118
(2) अधोलिखितसमस्तपदानां स्थाने विग्रहवाक्यानि लिखित –
(i) नतपृष्ठः ——————–
(ii) नतपृष्ठम् ————–
(iii) निर्जनम् ————-
(iv) जनाभावः ————
(v) जितेन्द्रियः ————
(vi) गुरुवचनम् ————
(vii) अहर्निशम् ————-
(viii) शीतोष्णम् ————
उत्तर- (i) नतः पृष्ठः, (ii) नतम् पृष्ठम्, (iii) जनानाम् अभावः,(iv) जनस्य अभावः,(v) जितानि इन्द्रियाणि येन सः, (vi) गुरोः वचनम्, (vii) अहः च निशा च, (viii) शीतम् च ऊष्णम् च I
Page no. – 118
(3) अधोलिखितकथायां रेखाङ्कितपदानि चित्वा तेषां विग्रहान् लिखत-
एकः अति दुष्टः वानरः आसीत्। प्रतिदिनं सः यथाशक्ति वृक्षे स्थितान् पक्षिणः तुदति स्म । उपनीडं गत्वा तेषां श्रमस्य उपहासं करोति स्म । एकः पक्षी अवदत् भोः किमर्थम् उपहससि ? अनुवृष्टिं नीडम् एव अस्मान् रक्षति। वयं परिश्रमं कुर्मः निर्विघ्नं च जीवामः । वानरः साट्टहासम् अवदत् – ‘मूर्खाः यूयम्! अरे योगिनां कुतः गृहम् ।’ एवं कथयित्वा तेन दुष्टेन पक्षीणां नीडानि भग्नानि । एकः पक्षी अवदत् – योगिनः प्रतिजीवम् उपकारमेव कुर्वन्ति । किम् इदम् अनुरुपं साधुजनस्य ?
उत्तर – प्रतिदिनं = दिनं दिनं
यथाशाक्तिः = शक्तिम् अनतिक्रम्य
उपनीडं = नीडस्य समीपम्
अनुवृष्टिं = वृष्टे: पश्चात्
निर्विघ्नं = विघ्नानां अभाव:
अनुरुपं = रुपस्य योग्य
Page no. – 119
(4) कोष्ठकात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –
(क) अनेन सदृशो महापुरूषः …………. नास्ति । (त्रिलोके / त्रिलोक्याम्)
(ख) सः ………… फलानि खादति । (यथेच्छया/यथेच्छम्)
(ग) रामः …………. धावति। (अनुमृगम्/अनृमृगः)
(घ) सः पंडितः ……………. अस्ति । (विद्याधनः / विद्याधनम् )
(ड.) ………… सरः दृष्टवा कः न प्रसीदति ? (विकसितपङ्कजः /विकसितपंङकजम्)
उत्तर- (क) त्रिलोके, (ख) यथेच्छम्, (ग) अनुमृगम्, (घ) विद्याधनम्,
(ड.) विकसितपंङकजम्
Page no. – 121
प्रश्न. शतृ प्रत्यय का प्रयोग कर वाक्य बनाइये –
(i) बालकः धावति। बालकः पतति ।
(ii) मेघाः वर्षन्ति । मेघाः गर्जन्ति ।
(iii) चटका कूजति । चटका उड्डयति ।
(iv) नमिता गायति । नमिता नृत्यति ।
(v) फलानि पतन्ति । मालाकारः फलानि चिनोति ।
(vi) वायुयाने आकाशं गच्छतः । वायुयाने आकाशे उड्डयतः।
उत्तर- (i) धावान् बालक: पतति ।
(ii) वर्षन्त: मेघाः गर्जन्ति ।
(iii) कूजन्ती चटका उड्डयति ।
(iv) गायन्ती नमिता नृत्यति ।
(v) पतन्ति फलानिमानाकारः चिनोति ।
(vi) गच्छती वायुयाने आकाशे उड्डयतः।
Page no. – 123
प्रश्न. नीचे लिखे धातुओं का उदाहरण के अनुसार तीनों लिंगों में ‘शानच्’ प्रत्यय के रूपों को लिखिए –
धातु पुल्लिंग स्त्रीलिंग नपुंसकलिंग
यथा- वर्त वर्तमानः वर्तमाना वर्तमानम्
वन्द् वन्दमानः वन्दमाना वन्दमानम्
मुद् मोदमानः मोदमाना मोदमानम्
युध् युद्धमानः युद्धमाना युद्धमानम्
कम्प् कम्पमानः कम्पमाना कम्पमानम्
ईक्ष ईक्षमानः ईक्षमाना ईक्षमानम्
Page no. – 124
प्रश्न 1. रिक्त स्थान में प्रत्यय लिखिए-
(i) दृष्टः = दृश् + (क्त) प्रत्ययः
(ii) पठितः = पठ् + (क्त) प्रत्ययः
(iii) खादितः = खाद् + (क्त) प्रत्ययः
(iv) स्मृतः = स्मृ + (क्त) प्रत्ययः
(v) पृष्टः = प्रच्छ + (क्त) प्रत्ययः
Page no. – 124
प्रश्न 2. निर्दिष्ट धातुओं के साथ ‘क्त’ प्रत्यय के प्रयोग से रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए-
यथा – श्वेतकेतुना, फलं, भिन्नम् (भिद्)
(i) तेन पत्रं (लिखितम्)I (लिख)
(ii) कविना पुस्तकानि (रचितानि) | (रच्)
(iii) वानरैः फलानि (भक्षितानि ) । (भक्ष्)
(iv) राज्ञा ब्राह्मणः (निमंत्रित:) | (नि+मन्त्र)
(v) किं त्वया जन्तुशाला (दृष्टा) । (दृश्)
Page no. – 126
अतः लङ्लकार के रूप में सामने ‘क्तवतु’ प्रत्ययान्त रूप लिखे –
लड्. लकार क्तवतु प्रत्ययान्त रूप
यथा- अपठत् पठितवान्
अकरोत् कृतवान्
अशृणोत् श्रुतवान्
आनयत् नीतवान्
अत्यजत् त्यक्तवान
अखादत् खादितवान्
Page no. – 126
प्रश्न 1. बहुवचन में परिवर्तन कीजिए-
एकवचनम् बहुवचनम्
यथा- पठितवान् पठितवन्तः
कृतवान् कृतवन्तः
हसितवान् हसितवन्तः
दत्तवान दत्तवन्तः
खादितवान् खादितवन्तः
जीवितवान् जीवितवन्तः
Page no. – 127
प्रश्न 2. नीचे लिखे गए वाक्यों को स्त्रीलिंग में परिवर्तन कीजिए –
पुल्लिंग स्त्रीलिंगे
यथा पिता कथितवान् – माता कथितवती।
(i) शिक्षकः अधीतवान् । (i) शिक्षिका अधीतवती।
(ii) युवकः हसितवान् । (ii) युवती हसित ।
(iii) मातुलः निवेदितवान् । (iii) मातुली निवेदितवती।
(iv) छात्रः पृष्टवान् । (iv) छात्रा पृष्टवती।
(v) पितामहः पूजितवान् । (v) पितामही पूजितवती ।
(vi) राजा परित्यक्तवान् । (vi) राज्ञी परित्यक्तवती ।
Page no. – 127
प्रश्न. इसे जानने के लिए मञ्जूषा से उचित क्रिया पदोंं को चुनकर वाक्यों को पूर्ण कीजिए-
यथा – पिता सुखदायै द्विचक्रिकां क्रीतवान् ।
(i) माता वस्त्राणि————— I
(ii) मित्राणि तस्यै शिक्षाप्रद क्रीडनकानि ———— I
(iii) सुखदा नीरजायाः पुस्तकानि ———– I
(iv) मनीषः ‘सर्वसोपानं´ इति लेखन् ———- I
(v) मातुलौ पठनाय आसन्दिकामञ्चौ ————— I
(vi) पितामहः रूप्यकानां पञ्चशतम् ————— I
(vii) मातामही मातामहः च मौक्तिकमालाम् ————— I
(viii) भ्रातरः मिलित्वा हारमोनियम् इति वाद्ययन्त्रम् ————— I
उत्तर – (i) स्वीकृतवती, (ii) आनीतवन्ति, (iii) आनीतवती, (iv) क्रीतवान्,
(v) दत्तवन्तौ, (vi) दत्तवान्, (vii) अनीतवन्तौ, (viii) दत्तवन्त:
Page no. – 128
प्रश्न 3. नीचे लिखे प्रश्न ‘क्तवतु’ प्रत्यय के प्रयोग से बने है उनके उत्तर ‘क्त’ प्रत्यय का प्रयोग कर दीजिए –
यथा – त्वं अद्य किं पठितवान्?
मया अद्य पदानि पठितानि ।
Page no. – 128
(i) प्र. राधा किं कृतवती ?
उ. राधया पुस्तकं पठितम् ।
Page no. – 128
(ii) प्र. पाकशालायां सूदः किं पक्ववान् ?
उ. पाकशालायां सूदेन भोजनं पक्वम् ।
Page no. – 128
(iii) प्र. देशं कः आक्रान्तवान्?
उ. देश: रिपुणा आक्रान्त: I
Page no. – 128
(iv) प्र. रामायणं कः लिखितवान्?
उ. रामायणं वाल्मीकिना लिखित: I
Page no. – 128
(v) देशभक्तः कस्मै प्रतिज्ञातवान् ?
उ. देशभक्तेन देशरक्षायै प्रतिज्ञात: I
Page no. – 129
प्रश्न 1. नीचे लिखे रेखांकित पदों में ‘क्त्वा’ प्रत्यय का प्रयोग किया गया है । अर्थ जानकर प्रश्न निर्माण कीजिए –
धातु प्रत्यय
यथा – सिहं दृष्ट्वा बालः त्रस्यति ।
प्रश्न – कं दृष्ट्वा बालः त्रस्यति? दृश् क्त्वा
(i) व्याधः जालं क्षिप्त्वा कपोतान् ग्रहीष्यति । क्षिप् क्त्वा
प्रश्न – कः जालं क्षिप्त्वा कपोतान् ग्रहीष्यति?
(ii) कश्मीरं गत्वा वयं प्राकृतिकं सौन्दर्यं द्रक्ष्यामः । गम् क्त्वा
प्रश्न- कुत्र गत्वा वयं प्राकृतिकं सौन्दर्यम् द्रक्ष्यामः?
(iii) मनीषः आलस्यं त्यक्त्वा स्वाध्यायपरः अस्ति । त्यज् क्त्वा
प्रश्न – कः आलस्यं त्यक्त्वा स्वाध्यायपरः अस्ति ?
(iv) छात्रः नत्वा गुरुं प्रणमति । नम् क्त्वा
प्रश्न- कः नत्वा गुरुं प्रणमति ?
Page no. – 129
प्रश्न 2. यहाँ दो वाक्य लिखे गये हैं । प्रथम वाक्य में क्रिया के स्थान में ‘क्त्वा’ प्रत्ययान्त पद प्रयोग कर एक वाक्य बनाकर लिखिए –
यथा-
(i) सुरेशः गच्छति । सः फलानि आनयति ।
सुरेशः गत्वा फलानि आनयति ।
(ii) कमला धावति । कन्दुकं गृह्णाति ।
कमला धावित्वा कन्दुकं गृह्णाति । (धाव् + क्त्वा) ( धावित्वा)
(iii) उषा खादति । सा भ्रमति । ( खाद् + क्त्वा) खादित्वा
उषा खादित्वा भ्रमति ।
Page no. – 130
(iv) मयूरः नृत्यति । सः वृक्ष विश्राम्यति ।
मयूरः नर्तित्वा वृक्षे विश्राम्यति । (नर्तित्वा) = (नृत् + क्त्वा)
(v) महिला हास्यकथां शृणोति । सा उच्चैः हसति ।
महिला हास्यकथां श्रृत्वा उच्चैः हसति । (श्रु+क्त्वा) = श्रुत्वा
Page no. – 130
प्रश्न 1. नीचे क्त्वा’ के स्थान में ‘ल्यप्’ प्रत्यय का प्रयोग समझकर प्रश्न निर्माण कीजिए-
प्रश्न. उपसर्ग धातु प्रत्यय
यथा – (i) मातापितरौ प्रणम्य पुत्रः विदेशं गच्छति । प्र नम् ल्यप्
प्रश्न – कौ प्रणम्य पुत्रः विदेशं गच्छति ?
(ii) छात्राः पुस्तकानि अधीत्य पाठं स्मरन्ति । अधि इ ल्यप्
(ii) का: पुस्तकानि अधीत्य पाठं स्मरन्ति?
(iii) भक्तः शिवं सम्पूज्य सुखं लभते । सम् पूज् ल्यप्
(iii) कः शिवं सम्पूज्य सुखं लभते ?
(iv) मालिनी सुरेखायै पुष्पगुच्छं प्रदाय जन्मदिने वर्धापनम् अर्पयति ।
(iv) का सुरेखायै पुष्पगुच्छं प्रदाय जन्मदिने वर्धापनम् अर्पयति ।
प्रश्न. प्र दा ल्यप्
Page no. – 130
प्रश्न 2. दिए गए उदाहरण के अनुसार वाक्य बनाइए –
(i) शिष्यः विद्यालयं प्रविशति । सः गुरुं प्रणमति ।
(i) शिष्यः विद्यालयं प्रविश्य गुरुं प्रणमति ।
(ii) छात्रा खटिकाम् आनयति सा श्यामपट्टे लिखति ।
(ii) छात्रा खटिकाम् आनीय श्यामपट्टे लिखति ।
(iii) वानरः वृक्षम् आरोहति । सः जन्बुफलानि पातयति ।
(iii) वानरः वृक्षम् आरुह्य जन्बुफलानि पातयति ।
(iv) देशभक्ताः मातृभूमिं प्रणमन्ति । ते सुखं लभते ।
(iv) देशभक्ताः मातृभूमिं प्रणम्य सुखं लभते ।
Page no. – 131
प्रश्न 1. अधोलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के साथ ‘तुमुन्’ प्रत्यय का प्रयोग किया गया है। उन प्रयोगों को समझकर प्रश्न निर्माण कीजिए –
यथा – (i) अहं प्रधानमन्त्रिणः भाषणं श्रोतुं रक्तदुर्गं गच्छामि।
प्रश्न- त्वं किं कुर्तं रक्तदुर्गं गच्छसि: ?
(ii) मालाकारः पुष्पाणि चेतुम् उद्यानं गच्छति । धातु प्रत्यय
(ii) मालाकारः कानि चेतुम् उद्यानम् गच्छति? चि तुमुन्
(iii) अर्जुनः योद्धुम् उद्यतः अस्ति । युध् तुमुन्
(iii) कः योद्धुम् उद्यतः अस्ति ?
(iv) त्वं ग्रन्थं पठितुम् इच्छसि । पठ् तुमुन्
(iv) त्वं किं पठितुम् इच्छसि ?
(v) जनकः गंगायां स्नातुं हरिद्वारं अगच्छत् । स्ना तुमुन्
(v) जनकः कस्यां स्नातुं हरिद्वारं अगच्छत् ?
(vi) व्यायामं कर्तुं जनाः उद्यानं गच्छन्ति I कृ तुमुन्
(vi) किम् कर्तुं जनाः उद्यानम् गच्छन्ति ?
Page no. – 132
प्रश्न 2. नीचे दिए गए पद को चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए –
खादितुम्, क्रेतुम्, गन्तुम्, दातुम्, कर्तुम्
(i) छात्राः जन्तुशालां———— पंक्तिबद्धाः तिष्ठन्ति ।
(ii) दानशीलाः वस्त्राणि ———– आगच्छन्ति ।
(iii) सभायां शान्तिव्यवस्थां ———- आरक्षकाः सन्ति ।
(iv) पुस्तक प्रदर्शन्यां जनाः पुस्तकानि ———– आगच्छन्ति ।
(v) मेलापके परिवारस्य सदस्याः मिष्ठान्नं ———– उपविशन्ति ।
उत्तर- (i)गन्तुम् , (ii) दातुम् , (iii) कर्तुम्, (iv) क्रेतुम्, (v) खादितुम्
Page no. – 132
प्रश्न 1. अधोलिखित वाक्येषु रेखांकितपदैः तुमुन् / क्त्वा / ल्यप् प्रत्ययाः प्रयुक्ताः । तेषाम् अर्थं प्रयोगं च अवगच्छन्तु प्रश्ननिर्माणं च कुर्वन्तु ।
यथा- बालकः स्नातुं गच्छति ।
सः स्नात्वा वस्त्राणि धारयति ।
प्रश्न (i) बालकः किं कर्तुं गच्छति?
(ii) सः कदा वस्त्राणि धारयति ?
(क) (i) अहं पठितुं वाचनालयं गच्छामि ।
(ii) अहं पठित्वा आपणं प्रविशामि ।
(i) अहम् किम् कर्तुम् वाचनालयम् गच्छामि?
(ii) अहम् कदा आपणं प्रविशामि ?
(ख)
(i) खगाः विहर्तुम् आकाशे उड्ड्यन्ते ।
(ii) ते विहृत्य नीडेषु प्रविशन्ति ।
(i) खगाः किं कर्तुम् आकाशे उड्ड्यन्ते ?
(ii) ते कदा नीडेषु प्रविशन्ति ?
Page no. – 133
प्रश्न 2. अधोलिखितेषु वाक्येषु कोष्ठके निर्दिष्टधातोः तुमुन् / क्त्वा प्रत्ययान्तपदेन रिक्त स्थानानि पूरयत –
यथा- (i) धेनवः चरितुं क्षेत्रं गच्छन्ति । (चर्)
ताः चरित्वा गृहम् आगच्छन्ति ।
(ii) रमेश: भोजनं (कर्तुम्) पाकशालाम् उपविशति । (कृ)
सः भोजनं (कृत्वा) हस्तौ प्रक्षालयति ।
(iii) सरला ईश्वरं (स्मर्तुम्) माला जपति। (स्मृ)
सा ईश्वरं (स्मृत्वा) शान्तिम् आप्नोति ।
(iv) मूषकं (ग्रहीतुम्) मार्जारः धावति । (ग्रह)
तं (गृहीत्वा) मार्जारः भक्षयति ।
Page no. – 133
प्रश्न 3. अधोदत्तायां तालिकायां पञ्चकर्तारः सन्ति यैः पृथक्-पृथक् कार्य क्रियते । कर्तारम् आश्रित्य दशवाक्यानि रचयन्तु –
| रेखा | गृहं | गत्वा | पठति |
| सूर्याशः | क्रीडनकानि | क्रेतुं | गच्छति |
| मित्रं | वेदान् | अधीत्य | प्रसीदति |
| स: | देशं | रक्षितुं | संकल्पते |
| सा | दुग्धं | पीत्वा | वर्धते |
यथा – सूर्याशः गृहं गत्वा पठति ।
उत्तर- (i) रेखा क्रीडनकानि क्रेतुं गच्छति ।
(ii) रेखा दुग्धं पीत्वा वर्धते ।
(iii) सूर्याश: वेदान् अधीत्य प्रसीदति ।
(iv) सूर्याश: देशं रक्षितुं संकल्पते।
(v) मित्रं गृहं गत्वा पठति ।
(vi) मित्रं वेदान् अधीत्य प्रसीदति I
(vii) सः देशं रक्षितुं संकल्पते।
(viii) सः गृहं गत्वा पठति ।
(ix) सा क्रीडनकानि क्रेतुं गच्छति ।
(x) सा दुग्धं पीत्वा वर्धते ।
Page no. – 134
प्रश्न 2. ‘त्व’ प्रत्यय का प्रयोग कर रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए –
(i) कवे: ———– को न जानाति। (कवि)
(ii) क्षत्रियाणां ———– सर्वत्र प्रशंसनीयम्। (वीर)
(iii) अग्नेः ———– असहनीयम्। (उष्ण)
(iv) कर्म कुरू ———– मा लभस्व। (दीन)
(v) पाषाणस्य ———– जगत्प्रसिद्धम्। (कठोर)
(vi) विद्यायाः ———– सर्वे स्वीकुर्वन्ति । (महत्)
(vii) सागरस्य ———– मापनीयं न अस्ति । (गहन)
उत्तर- (i) कवित्वम्, (ii) वीरत्वम्, (iii) उष्णत्वम् , (iv) दीनत्वम्, (v) कठोरत्वम्, (vi) महत्वम्, (vii) गहनत्वम्
Page no. – 135
प्रश्न 2. नीचे मञ्जूषा में दिए गए शब्दों के साथ ‘तल’ प्रत्यय को जोड़कर यथोचित रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए –
यथा – क्रुरता तु सदैव निन्दनीया एव भवति ।
1. अग्नेः (उष्णता) शीतकाले रोचते ।
2.(निर्धनता) दुःखदायिनी भवति।
3. गृहस्य (स्वच्छता) आनन्ददायिनी भवति ।
4. प्रकृतेः (रमणीयता) मनोरमा अस्ति।
5. गणितविषये अशोकस्य (दक्षता) प्रशंसनीया वर्तते ।
6. मनसः (चञ्चलता) वानरस्य इव भवति ।
क्रुर, चञ्चल, दक्ष, स्वच्छ, उष्ण, निर्धन, रमणीय
Page no. – 137
प्रश्न 3. निम्नलिखित वाक्यों में कोष्टक में दिए गए शब्द के साथ ठक् / ठञ् इक प्रत्यय जोड़कर रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए-
1. अत्र (धर्म+ठक्) …………… उत्सवः भवति ।
2. अयं (वेद+ठक्) …………. विद्वान् अस्ति।
3. सः (पुराण + ठक्) ………… मङ्गलाचरणं करोति ।
4. दिल्ल्याम् अनेकानि ( इतिहास + ठक्) …….. स्थानानि सन्ति।
5. भारतस्य (भूगोल+ठक्) ………. स्थितिः विचित्रा अस्ति।
6. सप्ताह + ठञ् ………अवकाशः रविवासरे भवति ।
7. अयं (कल्पना+ठक्) …….. उपन्यासः केन लिखितः ।
8. सम्प्रति देशस्य (अर्थ+ठक्) ………. स्थितिः संतोषप्रदा ।
9. (वर्ष + ठञ्) …….. परीक्षायां मया निबन्धः लिखितः ।
10. (दिन + ठञ्) ………..कार्य मया सम्पन्नम्।
उत्तर- (1) धार्मिकः, (2) वैदिक:, (3) पौराणिकम्, (4) ऐतिहासिकानि, (5) भौगोलिकी, (6) साप्ताहिक:, (7) काल्पनिक:, (8) आर्थिकी, (9) वार्षिकीयाम् , (10) दैनिक
Page no. – 137
प्रश्न. नीचे लिखे गए विशेष्यों का विशेषण पद कोष्ठक से चुनकर लिखिए –
| क्रमांक | विशेषण पदानि | विशेष्यपदानि |
| यथा – ऐतिहासिकम् | नाटकम् (ऐतिहासिकः / ऐतिहासिकम्) | |
| i. | नैतिकः | उपदेशः (नैतिकः / नैतिकम्) |
| ii. | प्रायोगिकः | अभ्यासः (प्रायोगिकम् / प्रायोगिकः) |
| iii. | मासिकी | परीक्षा (मासिकम्/मासिकी) |
| iv. | औपचारिकम् | निमंत्रणम् (औपचारिकम् / औपचारिकः) |
| v. | मौलिकी | कृतिः (मौलिकम् / मौलिकी) |
| vi. | प्राकृतिकम् | दृश्यम् (प्राकृतिकम् / प्राकृतिकः) |
| vii. | प्राथमिकः | विद्यालयः (प्राथमिकम् / प्राथमिकः) |
| viii. | आध्यात्मिकी | विद्या (आध्यात्मिकी / आध्यात्मिकम्) |
Page no. – 138
प्रश्न 4. उदाहरण के अनुसार ईकारान्त स्त्रीलिंग शब्दों की रचना कीजिए –
क्रमांक शब्दा: + प्रत्यया: निर्मितस्त्रीलिंङ्गशब्दाः
i. देव + ङीप् देवी
ii तरुण + ङीप् तरुणी
iii कुमार + ङीप् कुमारी
iv. त्रिलोक + ङीप् त्रिलोकी
v. किशोर + ङीप् किशोरी
vi. मनोहारिन्+ ङीप् मनोहारिणी
vii. मलिन् + ङीप् मालिनी
viii. तपस्विन् + ङीप् तपस्विनी
ix. भवत् + ङीप् भवती
x. श्रीमत् + ङीप् श्रीमती
xi. गच्छत् ( गम् + शतृ) + ङीप् गच्छ्न्ती
xii. पचत् (पच्+शतृ) + ङीप् पचन्ती
xiii. नृत्यत् (नृत्+शतृ)+ ङीप् नृत्यन्ती
xiv. पश्यत् (दृश्+शतृ)+ ङीप् पश्यन्ती
वदत् (वद्+शतृ) + ङीप् वदन्ती
Page no. – 139
प्रश्न 5. नीचे लिखे वाक्यों में निर्दिष्ट शब्दों के साथ ङीप् प्रत्यय जोड़कर वाक्य पूर्ण
कीजिए –
यथा— श्रीमती (श्रीमत् + ङीप् ) हेमा नाट्योत्सवे दीपं प्रज्वालयति ।
1. ( कुमार + ङीप् ) ———— वंदना पुष्पगुच्छैः तस्याः स्वागतं करोति ।
2. एका (किशोर + ङीप) ………… भरतनाट्यं प्रस्तौति ।
3. तया सह (नृत्यत्+ङीप् ) ………… देविका अस्ति ।
4. मञ्चे (गायत्+ङीप्) ………..सुधा अस्ति ।
5. (मनोहारिन् + ङीप् ) ………… एषा नाट्यप्रस्तुतिः ।
उत्तर- (1) कुमारी, (2) किशोरी, (3) नृत्यन्ती, (4) गायन्ती, (5) मनोहारिणी
Page no. – 140
प्रश्न 6. नीचे लिखे वाक्यों में स्त्रीप्रत्ययान्त (टाप् / ङीप् ) पदों को चुनकर अलग-अलग लिखिए –
1. मधुरा वाणी प्रीणयति मनः ।
2. सतां बुद्धिः हितकारिणी भवति ।
3. सत्सङ्गतिः सर्वत्र दुर्लभा ।
4. उपकारकर्त्री प्रकृतिः धन्या ।
5. कुलाङ्गना सदा सम्मानस्य अधिकारिणी ।
6. नैतिकी शिक्षा आवश्यकी ।
उत्तर- टाप् – मधुरा, दुर्लभा, धन्या, कुलाङ्गना, शिक्षा I
ङीप् – वाणी, हितकारिणी, उपकारकर्त्री, अधिकारिणी, नैतिकी, आवश्यकी I
Page no. – 141
प्रश्न 4. नीचे लिखे वाक्यों में निर्दिष्ट शब्दों के साथ टाप् प्रत्यय का प्रयोग कर वाक्य पूरा कीजिए –
यथा – प्रभा पठने प्रवीणा (प्रवीण+टाप्) अस्ति ।
1. अस्याः ———— (अनुज +टाप्) दीप्तिः अस्ति ।
2. दीप्तिः क्रीडायाम् ……….. (कुशल+टाप्) अस्ति ।
3. युतिकादीप्तयोः माता ………. (चिकित्सक+टाप्) अस्ति ।
4. सा समाजस्य ……….. (सेवक+टाप्) अस्ति ।
5. सा तु स्वभावेन अतीव ……… (सरल +टाप्) अस्ति ।
उत्तर- 1. अनुजा, 2. कुशला, 3. चिकित्सिका, 4. सेविका, 5. सरला I
Page no. – 141
प्रश्न 6. नीचे लिखे वाक्यों में टाप् प्रत्ययान्त पदों को चुनकर लिखिए –
1. अमृतजला इयं गङ्गा पवित्रा ।
2. कथं नु एतस्याः शोभा विचित्रा ।
3. सवेगं वहन्ती खलु शोभमाना।
4. वन्द्या सदा सा भुवि राजमाना ।
5. भक्तैः सदा तु चिरं सेवमाना ।
6. भागीरथी भवतु मे पूर्णकामा ।
उत्तर- 1. अमृतजला, गङ्गा, पवित्रा
2. शोभा, विचित्रा
3. शोभमाना
4. वन्द्या, राजमाना
5. सेवमाना
6. पूर्णकामा
Page no. – 147
अभ्यासः
प्रश्न 1. कोष्ठकात् उचिताव्ययपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –
उच्चैः, उपरि, इतस्ततः, बहि, अधुना, प्रति, शनैः, नीचैः परस्परम्, अतीव, सह, इत्थम्
1. वृक्षस्य …….. वानरः तिष्ठति ।
2. सः गृहात् ………… गच्छति ।
3. कुक्कर: ………….. भ्रमति ।
4. काक: ………… भासते ।
5. कच्छपः …………….. चलति ।
6. सा उपवनं ……….. गच्छति ।
7. बालकः ………… पठति ।
8. जलं……………. पतति ।
9. पुत्री जनकेन ……………गच्छति ।
10. तौ…………. वदतः ।
11. सः……………. प्रसन्नः अस्ति ।
12. …………… मा कुरू ।
उत्तर- (1) उपरि, (2) बहि:, (3) इतस्ततः, (4) उच्चैः, (5) शनैः, (6) प्रति, (7) अधुना, (8) नीचैः , (9) सह, (10) परस्परम्, (11) अतीव, (12) इत्थम् I
Page no. – 148
प्रश्न 2. अव्ययनां प्रयोगः युग्मरूपेण अपि भवति ।
यथा – यत्र-तत्र / यथा – तथा / यदा-कदा / यावत् – तावत्
अधोलिखितरिक्तस्थानानि युग्माव्ययेन सह पूरयत –
1. (यथा) बीजं (तथा) फलम् ।
2. (यावत्) मेघाः गर्जन्ति (तावत् ) मयूराः नृत्यन्ति ।
3. (यथा) देश: (तथा) वेषः ।
4. (यत्र) सत्यं (तत्र) विजयः ।
5. (यावत्) गिरयः स्थास्यन्ति पृथिव्यां (तावत्) रामायणकथा प्रचलिष्यति ।
Page no. – 148
प्रश्न 3. ह्यः वा श्वः अव्ययपदम् उचितस्थाने लिखन्तु ।
1. (ह्यः) अहं विद्यालयं न अगच्छम् ।
2. (श्वः) अहं विद्यालयं गमिष्यामि ।
3. (ह्यः) शनिवासरः आसीत् ।
4. (श्वः) सोमवासरः भविष्यति ।
5. (ह्यः) असौ गृहे न आसीत्।
6. (श्वः) असौ गृहे भविष्यति ।
Page no. – 157
नीचे लिखे वाक्यों में कर्तृवाच्य और कर्मवाच्य को चुनकर पृथक-पृथक कीजिए-
(क) उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः ।
(ख) सर्पाः पवनं पिबन्ति ।
(ग) विद्वान् सर्वैः पूज्यते ।
(घ) मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।
(ड.) विद्या विनयं ददाति ।
(च) बुभुक्षितैः व्याकरणं न भुज्यते न पीयते काव्यरसः पिपासुभिः ।
(छ) मत्तदन्तिनः रज्वा बध्यन्ते ।
(ज) बालकेन ( जलेन) घटः पूर्यते ।
उत्तर- कर्तृवाच्य- (क) उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः ।,
(ख) सर्पाः पवनं पिबन्ति ।,
(ड.) विद्या विनयं ददाति ।
कर्मवाच्य – (ग) विद्वान् सर्वैः पूज्यते ।,
(घ) मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।,
(च) बुभुक्षितैः व्याकरणं न भुज्यते न पीयते काव्यरसः पिपासुभिः ।,
(छ) मत्तदन्तिनः रज्वा बध्यन्ते ।,
(ज) बालकेन ( जलेन) घटः पूर्यते ।
Page no. – 157
प्रश्न 3. अधोलिखित वाक्यों में कर्तृपद को कर्मवाच्य में परिवर्तन कर लिखिए –
यथा भक्तः गीतां पठति भक्तेन गीता पठ्यते ।
(क) शिष्याः गुरून् नमन्ति । शिष्यैः गुरवः नम्यन्ते।
(ख) पुत्रः जनकं सेवते । पुत्रेण जनकः सेव्यते ।
(ग) अहं पत्र लिखामि । मया पत्रं लिख्यते ।
(घ) त्वं कवितां शृणोषि । त्वया कविता श्रूयते ।
Page no. – 158
प्रश्न 4. अधोलिखित वाक्यों में कर्मपद को परिवर्तित कर लिखिए –
यथा अहं लोभं त्यजामि । मया लोभः त्यज्यते ।
(क) आचार्याः छात्रान् उपदिशन्ति। आचार्याः (छात्रा:)उपदिश्यन्ते ।
(ख) जनाः प्रदर्शनीं पश्यन्ति । जनैः (प्रदर्शनी) दृश्यते ।
(ग) त्वं पुरस्कारं गृह्णासि । त्वया (पुरस्कार:) गृहयते ।
(घ) छायाकारः छायाचित्रं स्चयति । छायाकारेण (छायाचित्रं) रच्यते ।
Page no. – 158
प्रश्न 5. कर्मवाच्य के वाक्यों में क्रिया पदों को लिखकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए –
यथा- मेघाः जलं वर्षन्ति मेघैः जलं वृष्यते ।
(क) उपकारी मानं न अभिलषति । उपकारिणा मानः न I
(ख) राष्ट्रपतिः राष्ट्र सम्बोधयति । राष्ट्रपतिना राष्ट्रं I
(ग) छात्राः शिक्षिकाम् अभिनन्दन्ति । छात्राभिः शिक्षिका I
(घ) प्रधानमंत्री वैज्ञानिकान् प्रधानमन्त्रिणा वैज्ञानिकाः I
सम्मानयति ।
उत्तर- (क) अभिलष्यते, (ख) सम्बुध्यते, (ग) अभिनन्द्यते, (घ) सम्मान्यतन्ते I
Page no. – 159
प्रश्न 5. सुधा एक स्वस्थ कन्या है। उसकी दिनचर्या नियमित है। इसकी दिनचर्या जानकर नीचे मञ्जूषा से क्रिया पदों को चुनकर रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए –
क्षाल्यन्ते, आरोपयन्ते, उद्यते, पीयते, गृहयते, पठ्यते, खाद्येते, क्रियते स्मर्यते ।
i. सुधया प्रत्युषे उद्यानं गत्वा व्यायामः ……………… I
ii. सुधया प्रातः दुग्धं ………. I
iii. सुधया नित्यं दुग्धेन सह कदलीफले अपि …….. I
iv. सुधया भोजने सन्तुलिताहारः ………… I
v. सुधया स्ववाटिकायां वृक्षाः …………… I
vi. सुधया स्ववस्त्राणि स्वयं………… I
vii. सुधया नित्यं समये………… I
viii. सुधया सायमपि ईश्वरः …………. I
ix. सुधया कदापि असत्यं न …………. I
उत्तर- (i) क्रियते, (ii) पीयते, (iii) खाद्येते, (iv) गृहयते, (v) आरोपयन्ते, (vi) क्षाल्यन्ते, (vii) पठ्यते, (viii) स्मर्यते , (ix) उद्यते I
Page no. – 160
प्रश्न 2. उदाहरण के अनुसार नीचे लिखे वाक्यों को भाववाच्य में परिवर्तन कीजिए-
कर्तृवाच्य भाववाच्य
यथा – बालकाः हसन्ति (हस् ) बालकैः हस्यते ।
(i) शिशु: रोदिति (रुद्) (i) शिशुना रुद्यते I
(ii) छात्राः अत्र तिष्ठन्ति (स्था) (ii) छात्रै: अत्र स्थीयते I
(iii) सिंह: वने गर्जति (गर्ज्) (iii) सिंहेन वने गर्ज्यते I
(iv) अलसः दिने स्वपिति (स्वप्) (iv) अलसेन दिने सुदयते I
(v) वानराः वृक्षेषु कूर्दन्ति (कूर्द ) (v) वानरै: वृक्षेषु कूर्घते I
(vi) लता वर्धते (वृध्) (vi) लतया वृध्यते I
Page no. – 160
प्रश्न 2. कोष्ठक से उचित पद चुनकर रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए –
I. कर्तृवाच्य विद्याहीनाः न शोभन्ते ।
विद्याहीनैः न (शुभ्यते) | (शुभ्यते/ शोभ्यते)
Page no. – 160
II. विमानम् उड्डयते ।
विमानेन (उड्डीयते) । (उड्डीयते / उड्डयते)
Page no. – 161
III. सज्जनाः उपविशन्ति ।
सज्जनै: (उपविश्यते)। (उपविश्यन्ते / उपविश्यते)
Page no. – 161
IV. वृक्षाः कम्पन्ते।
वृक्षै : (कम्प्यते)। (कम्प्यते/कम्प्यन्ते)
Page no. – 161
V. विद्यार्थिनः धावन्ति ।
विद्यार्थिभि(धाव्यते)| (धाव्यते / धाव्यन्ते)
Page no. – 164
प्रश्न 1. निम्नलिखित क्रिया पदों से उपसर्ग एवं धातु अलग कीजिए-
क्र. क्रिया पद उपसर्ग धातु
1. अभिनन्देत् अभि नन्द्
2. परिज्ञायते परि ज्ञा
3. अनुधावामि अनु धाव
4. अनुवर्तसे अनु वृत
5. आगच्छथः आ गम्
6. उच्चरन्ति उत् चर्
Page no. – 164
प्रश्न 2. प्रत्येक उपसर्ग से दो सार्थक शब्द बनाइये :
I. अव – अवजानाति , अवतरित
II. परा – पराजयते, पलायते
III. सम् – सम्भवति, संक्षिपति
IV. सु – सुपचति, सुचरित
V. दुर् – दुर्बोधति, दुर्नयति
Page no. – 164
प्रश्न 3. ‘हृ’ धातु में विभिन्न प्रत्यय जोड़ने पर इस प्रकार शब्द बनेंगें –
उपसर्ग धातु क्रियापद अन्य पद
प्र हृ प्रहरति प्रहार:
आ हृ आहरति आहार:
सम् हृ संहरति संहार:
वि हृ विहरति विहार:
Page no. – 164
प्रश्न. इसी प्रकार निम्नलिखित उपसर्गों में गम् धातु जोड़कर विभिन्न शब्द बनाइये:
उपसर्ग धातु क्रियापद अन्य पद
अनु गम् अनुगच्छति अनुगामी
उप गम् उपगच्छति उपगामी
अव गम् अवगच्छति अवगामी
आ गम् आगच्छति आगमः
निर् गम् निर्गच्छति निर्गतः
Page no. – 165
प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरत –
I. प्रतिदिनं कः न्यूनः भवेत् ?
उत्तर- स्वार्थ: I
Page no. – 165
II. प्रतिदिनं कः अधिकाधिकः भवेत् ?
उत्तर- परार्थ: I
Page no. – 165
III. वयं कस्मै सर्वस्वम् अर्पयाम ?
उत्तर- समाजाय I
Page no. – 165
IV. इतः अपि सुन्दरतरं किं भवेत् ?
उत्तर- जगत् I
Page no. – 165
प्रश्न 2. पूर्णवाक्येन उत्तरत –
जीवनस्य सार्थकता कस्याः उक्तेः अनुसारं जीवने अस्ति ?
उत्तर- स्वस्मै स्वल्पं, समाजाय सर्वस्वम् इति उक्ते: अनुसारं जीवने एवं जीवनस्य सार्थकता अस्ति I
Page no. – 165
प्रश्न 3. यथानिर्देशं उत्तरत –
I. ‘अतीतः’ इति पदस्य किं समानार्थकं पदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
उत्तर- गत: I
Page no. – 165
II. ‘अवशिष्टम्’ इति पदं कस्य पदस्य विशेषणम् ?
उत्तर- जीवनस्य I
Page no. – 165
III. ‘तस्य विषये’ इत्यत्र ‘तस्य’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
उत्तर- समजाप I
Page no. – 165
IV. ‘अस्मात्’ इति स्थाने किम् अव्यय पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर- इतः I
Page no. – 166
प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरत –
I. का अस्मान् उपकरोति ?
उत्तर- मातृभूमि: I
Page no. – 166
II. वयं कस्याः उन्नतिं कुर्याम ?
उत्तर- स्वमातृभूमे: I
Page no. – 166
प्रश्न 2. निर्देशानुसारम् उत्तरत –
I. ‘द्रव्यैः’ अस्य किं विशेषणपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
उत्तर- बहुविधै:
II. ‘वयम्’ अस्य किं क्रियापदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
उत्तर- कुर्याम
III. ‘अवनतिम्’ अस्य किं विलोमपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
उत्तर- उन्नतिम् I
IV. ‘तस्यै अस्माकं कर्तव्यम् अस्ति’ अस्मिन् वाक्ये तस्यै इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
उत्तर- भूमये I
Page no. – 166
प्रश्न 3. पूर्णवाक्येन उत्तरत –
Page no. – 166
I. मातृभूमिः कथम् अस्मान् उपकरोति ?
उत्तर- मातृभूमि बहुविधैः, द्रव्यैः अस्मान् उपकरोति ।
Page no. – 166
II. मातृभूम्यै अस्माकं किं कर्तव्यम् अस्ति ?
उत्तर- वयं कायेन, मनसा, वाचा, धनेन च स्वमातृभूमेः उन्नतिं कुर्याम् इति तस्यै (मातृभूम्यै) अस्माकं कर्तव्यम् अस्ति ।
Page no. – 166
III. गद्यांशस्य उपयुक्तशीर्षकं चिनुत ?
उत्तर- ‘मातृभूमि:’ इति अस्य गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षकम् अस्ति ।
Page no. – 166
IV. गद्यांशस्य सारांशीकरणं कुरूत ?
उत्तर- सारांशम् – मातृभूमिः अस्माकं सर्वथा उप-कारिणी। अतएव वयमपि सर्वदा मनसा,
वाचा, कर्मणा च मातृभूमिं प्रति समर्पितो भवेम ।
Page no. – 167
प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरत
(1) केषां वंशेषु सर्वे सभ्यतायाः आलपन्ते ?
उत्तर- शिष्टानां I
Page no. – 167
(2) कः सद्वृत्तम् असद्वृतं च न जानाति ?
उत्तर- बाल: I
Page no. – 166
प्रश्न 2. पूर्णवाक्येन उत्तरत –
I. बालः कान् कान् पश्यति ?
उत्तर- बालः ज्येष्ठान् वृद्धान् च पश्यति I
Page no. – 166
II. बालाः कथं आचरन्ति ?
उत्तर- वयोवृद्धा: यथा – यथा आचरन्ति तथैव बाला: आचरन्ति I
Page no. – 166
प्रश्न 3. निर्देशानुसारम् उत्तरत –
I. ‘जानाति´ अस्य किं कर्तृपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
II. ‘तथा’ अस्य किं विलोमपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
III. ‘सदाचरणम्’ इत्यर्थे अत्र कः शब्दः प्रयुक्तः ?
IV. ‘ते’ इति कर्तृपदस्य किं क्रियापदम् अत्र प्रयुक्तम्?
उत्तर- (I) बाल:, (II) यथा, (III) सद्वृतम् , (iv) सम्मानयन्ति I
Page no. – 167
प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरत –
I. मानुषं जन्म कस्य साधनम् ?
उत्तर- पुरुषार्थचतुष्टस्य I
II. केन मानवः धर्माचरणं कर्तु शक्नोति ?
उत्तर- शरीरेण I
Page no. – 168
प्रश्न 2. पूर्णवाक्येन उत्तरत –
I. मानवः कीदृशं शरीरम् एव अभिलष्यते ?
उत्तर- मानवः स्वस्थं शरीरम् एव अभिलष्यते ।
Page no. – 168
II. आत्मनः निवासस्थानं किम् ?
उत्तर- आत्मनः निवासस्थानं शरीरम् अस्ति ।
Page no. – 168
प्रश्न 3. निर्देशानुसारम् उत्तरत –
I. ‘इच्छा’ इत्यर्थे अत्र कः शब्दः प्रयुक्तः ?
II. ‘मानवः’ अस्य किं क्रियापदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
III. ‘मानव’ स्वव्यक्तित्वानुरूपमेव निवासस्थानमिच्छति, अस्मिन् वाक्ये किम् अव्यय पदं प्रयुक्तम्?
IV. ‘मानुषम्’ अस्य किं विशेषणपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
उत्तर- (I) काम:, (II) इच्छति, (III) एव, (IV) दुर्लभम्।
Page no. – 168
प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरत –
I. लोकतन्त्रे केषां कल्याणं शासनस्य प्रमुखं कार्यं भवति ?
उत्तर- जनानां I
Page no. – 168
II. लोकतन्त्रे दोषान् दूरीकर्तुं किम् अनिवार्यम् अस्ति ?
उत्तर- शिक्षा I
Page no. – 168
प्रश्न 2. पूर्णवाक्येन उत्तरत –
I. लोकतन्त्रे कस्य महत्त्वं प्रमुखम् ?
II. कां विना लोकतन्त्रं सुरक्षितं न भवति ?
III. गद्यांशस्य साराशं कुरुत ।
उत्तर- (i) लोकतन्त्रे प्रत्येकस्य जनस्य महत्त्वं प्रमुखम्।
(ii) शिक्षां विना लोकतन्त्रं सुरक्षितं न भवति ।
(iii) सारांशम् – लोकतन्त्रे जनानां महत्वं सर्वोपरि भवति। अतः जनकल्याणमेव शासनस्य
प्रमुखं कार्यम् ।
Page no. – 168
प्रश्न 3. यथानिर्देशम् उत्तरत –
I. ‘प्रमुखं कार्यम्’ इति पदयोः विशेषणपदं किम् ?
II. ‘जनानां शासनं जनतन्त्रं कथ्यते’ इति वाक्ये क्रियापदं किम् ?
III. ‘जनतन्त्रम्’ इति पदस्य किं पर्यायपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
IV. ‘गुणानाम्’ इति पदस्य किं विलोमपदम् अस्मिन् गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
V. गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षकं लिखत ।
उत्तर- (i) प्रमुखम्। (ii) कथ्यते। (iii) लोकतन्त्रम्। (iv) दोषाणाम्। (v) जनतन्त्रम् / लोकतन्त्रम् ।
Page no. – 171
अभ्यासः
अधोलिखितवाक्यानि शुद्धं कुरुत –
प्रश्न 1. कर्तृक्रियासम्बन्धिन्यः अशुद्धयः –
1. त्वं मम मित्रम् अस्ति ।
2. भवान् किम् खादसि ।
3. यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमति तत्र देवताः ।
4. अहम् विद्यालयं पठति I
5. कृष्णः पुस्तकं ददति ।
6. श्वः तौ तत्र न गमिष्यथः ।
7. पुरा वीरवरो नाम राजा आसन् ।
8. त्वम् अपि इदं पुस्तकं पठतु ।
उत्तर- 1. त्वं मम मित्रम् असि ।
2. भवान् किम् खादति ।
3. यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः ।
4. अहम् विद्यालये पठामि I
5. कृष्णः पुस्तकं ददाति ।
6. श्वः तौ तत्र न गमिष्यत: ।
7. पुरा वीरवरो नाम राजा आसीत् ।
8. त्वम् अपि इदं पुस्तकं पठ ।
Page no. – 171
प्रश्न 2. विशेषणसम्बन्ध्यः अशुद्धयः –
1. मनोहरं बालः गच्छति ।
2. दीर्घ: नदी वहति ।
3. सर्वे फलानि मधुराणि सन्ति ।
4. योग्यः मित्रं पठति ।
5. तस्य कलत्रं सुन्दरी आसीत् ।
6. तत् धेनुः कस्य अस्ति ।
उत्तर- 1. मनोहर: बालः गच्छति ।
2. दीर्घा नदी वहति ।
3. सर्वाणि फलानि मधुराणि सन्ति ।
4. योग्यं मित्रं पठति ।
5. तस्य कलत्रं सुन्दरम् आसीत् ।
6. सा धेनुः कस्यास्ति ।
Page no. – 171
प्रश्न 3. वाच्यसम्बन्ध्यः अशुद्धयः –
Page no. – 171
1. सः ग्रामं गम्यते ।
उत्तर- तेन ग्राम: गम्यते ।
Page no. – 171
2. रामेण निबन्धः लिखति ।
उत्तर- रामेण निबन्धः लिख्यते I
Page no. – 171
3. तेन पुस्तकं पठति ।
उत्तर- तेन पुस्तकम् पठ्यते।
Page no. – 171
4. सा चित्रं दृष्टम् ।
उत्तर- तया चित्रं दृष्टम् I सा चित्रम् अपश्यत् I
Page no. – 171
5. रामः रावणः उक्तवान् ।
उत्तर- रामः रावणं उक्तवान् ।
Page no. – 171
प्रश्न 4. विभक्तिसम्बन्ध्यः अशुद्धयः –
1. शङ्करं नमः ।
उत्तर- शङ्कराय नमः I
Page no. – 171
2. मार्गस्य उभयतः वृक्षाः सन्ति ।
उत्तर- मार्गम् उभयतः वृक्षाः सन्ति ।
Page no. – 171
3. विद्युतस्य विना नगरेषु शून्यता भवति।
उत्तर- विद्युतम् विना नगरेषु शून्यता भवति।
Page no. – 171
4. छात्राः गुरवे प्रश्नं पृच्छति ।
उत्तर- छात्राः गुरुं प्रश्नं पृच्छन्ति ।
Page no. – 171
5. सः सिंहेन बिभेति ।
उत्तर- सः सिंहात् बिभेति ।
Page no. – 171
6. सः याचकः पादस्य पंगुः अस्ति ।
उत्तर- सः याचकः पादभ्यां पंगुः अस्ति I
Page no. – 171
7. त्वां भक्तिः कथं न रोचते ।
उत्तर- तुभ्यम् भक्तिः कथं न रोचते I
Page no. – 171
8. पिता पुत्रीं स्निह्यति ।
उत्तर- पिता पुत्र्याम् स्निह्यति ।
Page no. – 179
पत्र लेखन-
अभ्यासः
प्रश्न 1. भवान् बीजापुर नगरे स्थितः सिद्धार्थः सोमः । भवतः मित्रं आनन्दः कश्यपः कोरिया नगरे वसति। तं परीक्षायां सफलतायै वर्धापन–पत्रं । कोष्ठकप्रदत्तपदानां सहायतया लिखत । (अपश्यम्, महती, सिद्धार्थः आगत:, छात्रवृतिम्, तुभ्यम्, अधिकतरा, आनन्द!, तत्रास्तु, बीजापुरनगरतः)
स्थानम् बीजापुरनगरतः
दिनाङ्क: 05.06.2016
प्रिय मित्र आनन्द!
सप्रेम नमस्ते ।
अत्रकुशलं तत्रास्तु| अद्यैव तव परिणाम: आगत: । तव सफलतां ज्ञात्वा मम मनसि महती प्रसन्नता जाता। मम एषा प्रसन्नता अधिकतरा जाता यदा अहं तव नाम योग्यता-सूचौअपश्यम् । त्वया सप्त- शतम् अङ्का: प्राप्ताः । त्वं निश्चितरुपेण
छात्रवृतिम् प्राप्स्यसि ।
त्वया परिवारस्य विद्यालयस्य च नाम उज्जवलीकृतम् ।
अस्याम् उज्जवल सफलतायाम् अहं तुभ्यम् हार्दिक वर्धापनं यच्छामि उज्जवल भविष्याय च कामये । मातृपितृचरणेषु प्रणामः ।
तव अभिन्नहृदयं मित्रम्
राम:
बीजापुरनगरतः
Page no. –
प्रश्न 2. प्राचार्यं प्रति शुल्क – क्षमापनार्थं लिखितेऽस्मिन् प्रार्थनापत्रे रिक्तस्थानानि मञ्जूषायां प्रदत्त –पदानां साहाय्येन पूरयत् ।
सेवायाम्
प्राचार्य महोदय:
शास-उच्च-माध्य- विद्यालयः
जशपुरनगरम्, छत्तीसगढम्
विषयः- शुल्कक्षमापनार्थं प्रार्थनापत्रम् ।
महोदय !
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् मम पिता एक चतुर्थश्रेणी कर्मचारी अस्ति । तस्य मासिक आयः अतीव न्यून: अस्ति । येन परिवारस्य निर्वाह: काठिन्येन भवति । मम परिवारे माता, पिता, द्वौ भ्रातरौ एका भगिनी च इति पञ्च सदस्या:
सन्ति ।अतः अहं भवन्तं निवेदयामि यत् मम अध्ययन शुल्कं क्षमापयतु ।
दिनांक:- 07.08.2016
भवदीय : शिष्यः
नाम- सोमनाथः